New Page 5
OCALIĆ OD ZAPOMNIENIA
Podążając
śladem odkrycia w roku 1942 cmentarzyska prehistorycznego leżącego na
pograniczu zetknięcia się miejscowości Blanowice i Rudniki, które opisałem
w "Trybunie Ziemi Zawierciańskiej" z dnia 3 marca w nr
5(49)/2000,odwiedziłem Szkołę Podstawową w Rudnikach, z zamiarem zapoznania
się z historią tej szkoły. W czasie wizyty w szkole sympatyczny pan dyrektor
tej szkoły, mgr Roman Dziwiński, miłośnik historii "małych
ojczyzn" udostępnił mi do wglądu najstarszą kronikę szkolną z 1871
roku oraz bardzo stare i ciekawe dokumenty związane z trzyklasową Szkołą
Elementarną we wsi Rudniki, z lat 1847-1966. Są to oryginalne dokumenty ręcznie
pisane w języku polskim, kaligrafią. Ważniejsze dokumenty, jak okólniki i
zarządzenia, były pisane na papierze czerpanym ze znakami wodnymi, przeważnie
koloru niebieskiego, natomiast korespondencja Naczelnika Powiatu Olkuskiego do
Wielmożnego Opiekuna Szkoły Elementarnej w Rudnikach pisana była na zwykłym
papierze białym lub niebieskim.
Zanim opiszę
funkcjonowanie Szkoły Elementarnej w Rudnikach, pragnę przypomnieć zależność
administracyjną i klimat tego okresu. Były to czasy porozbiorowe. Rudniki, jak
i Zawiercie, znajdowały się pod zaborem rosyjskim - -carskim. W tym czasie
Polska porozbiorowa nie posiadała sejmu, senatu, wojska, rządu jak również
ministerstw. Poszczególnymi resortami zarządzały powołane Komisje Rządowe
na czele, których stali carscy urzędnicy. Np. oświata była zar4ządzana
przez Komisję Rządową Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w Królestwie
Polskim. Królestwo Polskie, do którego należały również Rudniki i
Zawiercie było podzielone na gubernie, których ilość zmieniała się w różnych
okresach. Np. ukaz carski z 21 sierpnia 1844 r. prowadził od 1 stycznia 1845 r.
podział Królestwa na pięć guberni w miejsce dotychczasowych ośmiu. Nastąpiło
wtedy połączenie guberni sandomierskiej z kielecką, a nowa gubernia otrzymała
nazwę radomskiej z siedzibą w Radomiu. Na czele powiatu stał rząd
gubernialny. Gubernia radomska obejmowała 8 powiatów, w tym m.in. okulski. Na
czele powiatu stał rzecznik powiatu. Rudniki, jak i Zawiercie, należały do
powiatu olkuskiego aż do 1885 roku.
Szkoła
Elementarna w Rudnikach posiadała 3 oddziały, tj. klasy I, II, III. Budynek
szkolny, własność dworu, usytuowany był po lewej stronie drogi wiodącej z
Zawiercia do Włodowic, w pobliżu dworku, który po II wojnie światowej
zajmował POM Rudniki. Poniżej pomieszczeń dworskich pod skarpą na
wydzielonej dużej działce stał murowany (nieistniejący dzisiaj) budynek
szkolny, który był podzielony na dwie części. W połowie znajdowało się
mieszkanie z komórką dla nauczyciela, a w drugiej części znajdowała się
jedna duża izba, w której odbywała się nauka lekcyjna. Przy szkole istniała
działka do dyspozycji nauczycieli. Obsadę pedagogiczną stanowił jeden
nauczyciel, aż do roku 1925.
Rudniki należały do Gminy Włodowic, na czele której stał wójt.
Parafią dla mieszkańców był kościół we Włodowicach. Najwyższą władzę nadzoru oświaty sprawował Kurator Okręgu Naukowego Warszawskiego, a na szczeblu guberni nadzór pedagogiczny nad szkołą sprawował Inspektor Szkoły Wyższej Realnej w Kielcach. Bezpośrednim opiekunem opisywanej szkoły był miejscowy dziedzic dworu w Rudnikach. Była to ważna osoba gwarantująca funkcjonowanie szkoły elementarnej. Sposób powołania opiekuna był następujący. Tu pozwolę przytoczyć sobie pismo Inspektora Szkoły Wyższej Realnej w Kielcach w tej sprawie z dnia 29 listopada1864 r. W czasie zaboru podawano datę, miesiąc - w dwóch wersjach - w liczniku wg kalendarza gregoriańskiego, w mianowniku wg kalendarza juliańskiego. Oto pismo w dosłownym brzmieniu:
"Do Wielmożnego Adama Jabłońskiego Dziedzica Dóbr Rudniki, w powiecie
Olkusz. Zawiadomiony będąc o zatwierdzeniu W. Pana przez Reskrypt Komisji rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z dnia 15/27 Listopada rb. Nr
3.041 na Opiekuna Szkoły Elementarnej miejscowej, Inspektor Wyższej Szkoły Realnej ma honor wezwać W. Pana, aby odebrawszy pod ścisły swój dozór wszelkie akta szkoły rzeczowej dotyczące, nad jej prowadzeniem władzę swą rozciągnął i do polepszenia dotychczasowego jej bytu wedle przepisów, skuteczne przedsięwziął środki.
Spodziewa
się Inspektor, że W. Pan, przejąwszy się ważnością tego urzędowania,
godnie odpowie przełożonemu w Jego Osobie zaufaniu Rządu, troskliwego o
wzrost Szkół Elementarnych do rozkrzewienia religijno-moralnego ukształtowania
najniższej klasy ludu zaprowadzonych.” Radca Dworu Formiński
Na
podstawie Ustawy Szkoły z roku 1808, oraz Ustawy Szkolnej z roku 1840, opiekun
szkoły elementarnej był zobowiązany do zapewnienia szkole deputatu 12 sążni
drzewa opałowego lub 60 rubli rocznie na jego zakup, przyznania nauczycielowi
mieszkania, działki uprawowej, wykonywania i przesyłania naczelnikowi powiatu
raportu z rocznej działalności szkoły. Zgodnie z pismem Naczelnika Powiatu w
tej sprawie z dnia 22 listopada 1863 r. "Opiekunowie Szkół Elementarnych
winni składać Rządowi Gubernialnemu z końcem każdego szkolnego roku raport
z czynności szkoły nadzorowi ich powierzonej, wyłuszczając w nim
kategorycznie nie tylko liczbę uczniów obojga płci, pilność ich i sposób
uczenia, ale nadto wykazywać, w jakim stanie i jakie są zbiory naukowe, dany
sprzęty i fundusze szkoły."
Na
podstawie dokumentów "Rachunku dochodu i wydatku funduszu Szkółki
Elementarnej Wsi Rudniki za okres od 1 stycznia 1853 do 31 grudnia 1853" na
dochody złożyły się:
1.
Remanent z 1852 rb.,
2.
Z procentów od kapitału - procent z 1853 rb,
3.
Z dodatku z Kas Skarbowych Miejskich i innych - 0,
4.
Składki od stowarzyszeń - 0,
5.
Z innych źródeł w naturze
Dziedzic
dodaje dla nauczyciela: mieszkanie,
gruntu - morga, drzewo opałowe 10 sążni.
Dochód
wyniósł 193 Rb, wydatki 40. Pozostało 153 Rb.
Na
wydatki składają się: płace nauczyciela w gotowiźnie i w naturze oraz na
inne potrzeby.
Natomiast
"Rachunek dochodu i wydatków tej szkoły od stycznia do grudnia 1860
roku" wynosił już 250 rubli.
W
wyposażeniu szkoły w roku 1860 znajdowały się wg spisu utensyliów : "
Stół drewniany ciesielskiej roboty, ławek pojedynczych 4 i tablice do rachunków."
Stan
biblioteki obejmował :
"1.
Tablic abecadłowych wzorowych szt. 14
2.
Wiadomości ratowania osób w stanie pozornej śmierci będących.
3.
Krótki zbiór wiadomości dla osób kończących nauki początkowe.
4.
Książki czytania i rachowania.
5.
Bajki i powieści pana J. Rodziszewskiego.
6.
Geografia pana M. Pawliszczewa.
7.
Zasady poprawnego czytania.
8.
Dziełko "Tablic zamiany miar i wag Rosyjskich na Polskie"
9.
Poradnik uczący sposobów ustrzeżenia się cholery i leczenia jej w razie
nieobecności lekarza.
10.
Przewodnik do uczenia Rachunków z pamięci."
W piśmie
z 22 marca 1862 roku Inspektor Szkoły Wyższej Realnej w Kielcach skierowanym
do Szkoły Elementarnej w Rudnikach zaleca zaprenumerować tygodnik wychodzący
w Warszawie - pt. "Kmiotek"
Właścicielami
i Dziedzicami Dóbr Rudnik byli w 1817 roku p. Zarzycki, w 1851 r. Dziedzic
Jaszewski, w roku 1856 Dziedzic Aleksander Trzciński, a w 1862 Dziedzic Adam
Jabłoński.
Nauczycielami
Szkoły Wyższej Elementarnej w Rudnikach byli: w 1851 pan Wolski, w 1853
nauczyciel Andrzej Górecki, w 1861 pan Gajderski, z którym stosunek pracy
został rozwiązany przez Inspektora Szkoły Wyższej Realnej w Rudnikach z
powodu odległego zamieszkania. Od 1862 r. nauczycielem został
pan Jan Małolepszy. Pisma w sprawie zatrudnienia kierowane były do
Opiekuna Szkoły Elementarnej w Rudnikach, który był pośrednikiem między władzami
nadzoru a nauczycielem.
Obraz
frekwencji uczniów Szkoły Elementarnej w Rudnikach oddaje list nauczyciela
Andrzeja Góreckiego z dnia 24 listopada 1851 roku, doręczony za pośrednictwem
sołtysa. Cytuję w pisowni oryginalnej:
"Do wielmożnego Opiekuna Szkoły Elementarnej we wsi Rudnikach.
Stosowanie do Ustawy szkolnej wydanej przez Jego Cesarsko Królewsko Mość -
pod dniem 31 sierpnia 1840 roku, w paragrafie 23cim Ustawy Szkolnej - Szkoła
Elementarna rozpoczynaną być
powinna zaraz po wakacjach. Lecz tu nie pozwala używanie dzieci do pasania bydła,
zwykły dopiero do szkoły uczęszczać jak bydło stanie na zimowej paszy - a
że do dziś dnia żadne dziecko jeszcze do szkoły nie przybyło, chociaż
podpisany już poraz kilka sołtysów napominały ażeby dzieci zdatne do nauki,
które są wpisane pod dniem13 sierpnia 1851 roku, jak lista doręczona okazuje
do szkoły zegnali, jeszcze dotąd żadne nie przybyło. przeto podpisany
uprasza uprzejmie go Opiekuna Szkoły, ażeby raczył się przychylić z swej
strony do prośby podpisanego i polecił w Kościele, ażeby dzieci te Rodzice
jak najprędzej do szkoły posyłali i ile w jego mocy jako Opiekun jest tem się
raczył zająć. Ażeby w razie przeciwnym Nauczyciel nie był karany, za
przybycie Wago Wizytatora Szkół Powiatowych, którego co moment spodziewać się
mamy za nie pilnowanie obowiązków szkolnych na niego włożonych.
Z
wielkim szacunkiem Wago Pana - najniższy sługa Andrzej Gorecki -
nauczyciel."
Z
wykazu Szkół Elementarnych z roku 1851 wynika, że w powiecie Olkuskim Guberni
Radomskich stałych szkół elementarnych było 35, nauczyciele w nich uczący
byli uprawnieni do pobierania emerytury w gotowiźniei naturaliach. Powiat
Olkuski w roku 1851 obejmował ziemie obecnego powiatu Olkuskiego, Zawierciańskiego,
Myszkowskiego, Będzińskiego, miasta: Czeladź, Sosnowiec, Dąbrowa Górnicza,
Strzemieszyce, Siewierz i Mierzęcice.
Z
obecnego powiatu Zawierciańskiego są wymienione szkoły w: Kromołowie,
Rudnikach, Wysoce Szlacheckiej, Ogrodzieńcu, Ryczówku, Żarnowcu, Pilicy,
Wolbromiu, Szczekocinach i Włodowicach.
W
dalszej odległości od Zawiercia były wymienione szkoły w Mrzygłodzie, Żarkach,
Siewierzu Pierwszym i Drugim, Koziegłówkach, Koziegłowach, Gniazdowie, Gołonogu
i Wolbromiu itd.
W
wykazie nie było szkoły w Zawierciu, należy sądzić, że w tym okresie
dzieci ze wsi Zawiercie uczęszczały do Szkoły Elementarnej w Kromołowie.
W
oparciu o kronikę szkolną założoną w 1871 r. przez
nauczyciela Wincentego Garncarza ( początkowo pisana w języku
rosyjskim, później dokonał zapisów dziejów szkoły w Rudnikach nauczyciel i
kierownik Tomasz Jaworski pracujący w Rudnikach w latach od 1911 do 1950 r.),
możemy prześledzić historie szkoły elementarnej, jej rozwój na przestrzeni
prawie 200 lat.
Jednoklasowa
Szkoła Elementarna w Rudnikach została założona 23 listopada 1817 roku przez
Wielmożnego dziedzica dóbr ziemskich królestwa Polskiego Michała Taszyckiego,
który był właścicielem wsi Rudniki i Nierady w powiecie lelowskim, obwodzie
olkuskim w województwie krakowskim oraz wsi Wysokiej i Ciesiółki w powiecie
pileckim.
Był to
zacny i szanowany ród. Ojciec Michała, Gabriel Taszycki, urodzony w 1755 r.
generał województwa krakowskiego, wyniesiony na prezesa sądu wojskowego za
czasów księstwa warszawskiego, piastował urząd prezesa izby wojskowej
lelowsko-siewierskiej. Był wzorowym obywatelem. Cieszył się miłością oraz
poważnym szacunkiem.
We
dworze rudnickim mieściła się rezydencja Taszyckich zwana "Wysoką
pilecką". Michał Taszycki, rozumiejący potrzebę szerzenia oświaty wśród
ludu - włościan, dokonał zapisu notarialnego w Krakowie u notariusza Floriana
Choynackiego w dniu 11 listopada 1817 roku, że bierze na siebie i swych
sukcesorów obowiązek płacenia przez Dwór co kwartał sto złotych
nauczycielowi ( profesorowi ), a dobra jego " Wysoka Pilecka" zobowiązuje
się dawać raz na rok 400 zł na pensję nauczyciela i 10 sągów drzewa na opał.
Michał Taszycki w 1818 roku wybudował szkołę w Rudnikach z pomieszczeniem
dla nauczyciela, któremu na wieczne czasy dał jedną morgę gruntu na ogród.
Pragnieniem dziedzica buło, aby nauczyciel posiadał wysoki autorytet i spełniał
bardzo ważną rolę obok księdza, w uświadomieniu i wychowania ludu.
Odpis
tego aktu podpisany przez dziedzica znajduje się dziś w szkole. Stary budynek
szkolny istniał w Rudnikach do roku 1940.
Opracował Piotr Grzyb
|